Indonesia… Indonesia… Mabuting kapitbahay sa
Asya
ARALIN 3- TIGRE! TIGRE
Teoryang Naturalismo
Bahagi ng isang nobelang
Indones ni Mochtar Lubis : Salin ni Mauro R. Avena
1
Ang
buong pulo ay nalalatagan ng gubat, mula sa mabuhanging dalampasigan, kung saan
ang tubig na nabubuong mga alon sa malayong Antartika ay humahampas pagkaraan
ng mahabang paglalakbay, hanggang sa mga taluktok ng bundok na laging
nakukumutan ng ulap. Pabagu-bago ang mukha ng gubat. Sa may dalampasigan, isang
latian na hitik sa bakawan ay bumubuo ng sala-salabat na hadlang. Papasok sa
pulo at pataas sa lupa, ang mga puno’t halamanan ay patuloy sa pag-iiba-iba, at
pag-abot sa dakong loob, ang mga iyo’y naglalakihan at nagtataasan, ang kanilang
mga sanga’y nauukitan ng parang lambat na disenyo ng lumot.
Hindi
pa natatagos ng tao ang kabuuan ng sinaunang gubat, na ang loob ay napakayaman
sa buhay. Dito’y di mabilang ang namumugad na mga ligaw na nilalang. Naglipana
rin ang maririlag na halaman at nagtatayugang punungkahoy na nakokoronahan ng
mga eksotikang orkidya.
Sa bubong ng gubat, kayraming ibon at
ibang ibang tsonggo ang malayang namumuhay, samantalang sa ibaba, sa lupa,
walang-puknat ang maingat na paghahanap ng makakain ang mga itim na leopardo,
elepante, at osong tropikal. Ang mga pampang ng ilog at katabing damuhan ay
teritoryo ng mga tapir, rinoseros, ahas, buwaya, at usa. Nagkalat ang mga
insekto.
Maraming parte ng gubat ang
nakakatakot. Ang mga ito’y puno ng latian na pinag-aabangan ng nakakamatay na
mga panganib, at mga lubak at guwang na danta-dantaon nang naiwang basa at
madilim. Mayroon ding magaganda at kaakit-akit na lugar na walang pinag-iba sa
mga engkantadong gubat ng mga kuwento. Ang hawan na mga bahaging ito ng
sinaunang gubat, na mayamang naaalpombrahan ng berdeng damo, ay payapa at
nakakapagbigay-ginhawa. Kadalasa’y napapalibutan ang mga ito ng mayuyuming puno
ng cemera, na pumupuno sa hangin ng masansang na amoy ng kanilang dagta. Sa
gitna ng maririkit na lambak na ito, di maaaring di magkaroon ng mga sapa ng
malamig at mala-kristal na tubig, pabula-bula at patila-tilamsik, paawit-awit,
at pabulung-bulong. Walng di naakit na huminto at magpahinga roon.
Sa loob ng gubat ay makakatagpo ng
ratan, damar – isang dagta na ginagamit sa paggawa ng batik – at
maraming uri ng mahalagang kahoy. May mga taong noo’y tumira roon, pero nilisan
nila iyon noong sila’y magtayo ng mga lungsod at nayon kung saan. Ngayo’y
paminsan-minsan na lang silang bumabalik doon, para humanap ng ikabubuhay
sa pamamagitan ng paghahakot sa mga produkto ng gubat.
Pito sa mga lalaking tulad nila ay
isang linggo nang nasa gubat sa pangangalap ng damar. Si Pak Haji ang
pinakamatanda. Gayong sisenta anyos na, siya ay nananatiling malusog at
malakas. Matalas pa rin ang kanyang mga mata at tainga. Ang pag-ahon at
paglusong sa bundok, pasan ang mabibigat na kaing damar o ratan, pasinghap
sa nakakapagpasiglang hangin, ay nagpatibay nang husto sa kanyang
katawan. Ipinagmamalaki ni Pak Haji na di niya nararanasan ang mga karamdamang
dala ng pagtanda, at sa tanang buhay niya’y di pa siya naratay sa banig.
Disinuebe anyos siya nang una niyang
iwan ang kanyang nayon at magpasaibang-bayan. Nagpaunta siya sa Japan, China,
Africa, at India, kung saan niya pinag-aralan ang Koran. Limang taon siyang
nagtrabaho sa barko, palakbay sa malalayong daungan ng mga puti at ng kanilang
maiingay at groteskong siyudad.
Pero tinawag siyang muli na kanyang
nayon. Kaya’t pagkaraan ng dalawampung taong paglalagalag, isang huling biyahe
ang kanyang isinagawa – ang pilgrimahe sa Mecca upang tupdin ang kanyang
obligasyong panrelihiyon. Saka siya umuwi. Ipinagpatuloy niya ang pangangalap
ng damar, isang gawaing inumpisahan niya nang siya’y trese anyos, at unang
sinamahan ng kanyang ama sa gubat. Matapos niyang matutuhan ang
napakaraming bagay sa mundo, lagi niyang sinsabi sa kuntento na siya ngayong
maging isang hamak na tagakalap ng damar.
Si Wak Katok ay singkuwenta anyos.
May malakas at matipuno siyang pangangatawan. Maitim pa ang kanyang buhok, ang
kanyang bigote ay mahaba at makapal, at ang kanyang mga braso’t binti ay
namumutok sa buhul-buhol na masel. Ang kanyang mukha ay dinodomina ng buo’t
makakapal na labi at makislap at nananagos sa tinging mga mata. Siya’y
eksperto sa pencak. Maraming taong naituro niya sa kalalakihan sa
nayon ang tradisyunal na paraang ito ng pagtatanggol sa sarili. Si Wak Katok ay
iginagalang din bilang mahusay na mangangaso at shaman, o
manggagamot.
Ang mga batang miyembro ng grupo ay
sina Sutan, na bente-dos anyos lang pero mayroon nang sariling pamilya; Talib,
na bente-siyete anyos at may asawa at tatlong anak; Sanip, na bente-singko
anyos, may asawa at apat na anak; at Buyung, ang pinakabata, na katutuntong
lang sa pagka-disinuebe at walang asawa.
Ang apat na lalaking ito ay naging
estudyante ni Wak Katok sa pencak. Nag-aral din sila ng mahika sa kanya. Alam
nilang darating ang araw na magiging pinuno ng kanilang nayon si Wak Katok,
isang lalaking itinuturing na lider na marami, at karapat-dapat na igalang at
parangalan. Kailanma’y di nila pinagdudahan ang kanyang salita o gawa.
Lumalabas na si Wak Katok ang puno ng mga mangunguha ng damar.
Ang ikapitong miyembro ng grupo ay si
Pak Balam, na tulad ni Wak Katok ay singkuwenta anyos. Siya’y di palasalita,
maliit ang katawan pero gayunma’y masipag magtrabaho. Sa sinasabing pag-aalsa
ng mga Komunista noong 1926, siya’y nadakip ng mga Dutch at apat na taong
ikinulong sa Tanah Merah. Ang bata at buntis niyang asawa, na sumunod sa kanya
sa preso, ay dinapuan doon ng malarya at nakunan. Dahil dito’y hindi na ito
muling nakapagdalantao. Naging sakitin ito mula noon, at ang pera ni Pak Balam
ay naubos sa mga gamot nito.
Magkakasamang lagi ang pitong lalaki
sa pangunguha ng damar gayong wala silang pormal na sosyohan at bawat isa’y may
layang magbenta ng kanyang makalap. Pero dahil pito sila sa grupo, ang
pakiramdam nila’y mas ligtas ang kanilang lagay at mas kaya nila ang kanilang
gawain.
Sa mata ng kanilang kanayon, sila’y
mabubuting tao. Si Wak Katok ay iginagalang sa kanyang galing sa pencak at
pagiging mangangaso. Nang siya’y bata pa, napabalita sa nayon ang paggamit niya
ng pencak laban sa isang osong humarang sa kanyang daan sa gubat. Pero bilang
shaman, siya’y kinatatakutan. Pabulong lang mabanggit ng mga tao ang tungkol sa
kanyang pagiging salamangkero. May usap-usapan na nagagawa niyang
makipag-ugnayan sa mga multo at masasamang espiritu.
Hinangaan ng mga taganayon si Pak
Balam. Itinuturing nila itong isang bayani dahil sa paglaban sa mga Dutch. Alam
nila na hindi ito Komunista. Napakarelihiyoso nito – malayong maging isang
Komunista na di naniniwala sa Diyos o sa relihiyon. Lumaban maging sa mga
kolonyalista si Pak Balam at ang kanyang mga kaibigan dahil sa pang-aapi ng mga
iyon sa taumbayan, na walang-tigil na pinapatawan ng mga bagong buwis at
ninanakawan ng kalayaan at sariling dangal.
Si Pak Haji ay nirerespeto dahil sa
kanyang edad at dahil nakapaglakbay na siya sa Mecca. Gayunman, hindi siya
maintindihan ng mga tao. Mula nang bumalik siya sa kanyang pangingibang-bayan,
naging parang dayuhan na rin siya. Iniwasan niyang makasal, gayong
binubuyo siyang mag-asawa ng kanyang pamilya. Ayaw rin niyang maging pinuno ng
nayon. Sa umpisa, pinaratangan siyang mapagmalaki ng mga tao, pero di nagtagal,
nasanay na ang mga ito sa kakaiba niyang gawi at di na siya pinagtakhan.
Mukhang kuntento na si Pak Haji na balewalain ng iba.
Sina Sutan, Buyung, Talib at Sanip ay
itinuturing na disente at maipagkakapuring mga kabataan, tulad ng
karamihan sa mga taganayon. Iginagalang sila ng kanilang kapwa, tapat
sila sa kanilang pagdarasal at pagsamba sa moske, at tulad ninuman ay
nakikipaghuntahan sa kanilang mga kaibigan sa mga kapihan. Tumutulong sila sa
pagtatayo ng bagong bahay o sa pagpapahusay ng mga daan o patubig.
Nakikipagbiruan sila. Mabubuti silang ama, kapatid, at kaibigan. Tumatawa sila,
umiiyak, nangangarap, umaasa, nagagalit, nabibigatan ng loob, at nalulungkot
tulad ng iba sa nayon. Wala silang iniwan sa ibang tao. Silang karaniwang
kabataan. Ngayo’y nasa loob sila ng gubat.
2
Dala ni Wak Katok ang kanyang riple.
Bihira niya itong dalhin kapag nangunguha ng damar. Ginagamit lang niya ito
kapag nangangaso, na balak niyang gawin ngayon.
Dalawang buwan na ang nakakaraan,
nakakita sila ng ilang usa na pumasok sa huma, o kaingin, si Pak
Hitam, hanap ay pagkain. Naghawan ng lupa sa gitna ng gubat si Pak Hitam na
pinagtayuan niya ng bahay. Doon nagpapalipas ng gabi ang pitong lalaki kung
malapit doon ang pinagkukunan nila ng damar.
Luma na ang riple, pero mahusay itong
armas. Gustung-gusto iyon ni Buyung. Nakakaramdam siya ng pagmamalaki kapag
nakapatong iyon sa kanyang balikat, pahalinhin kay Wak Katok. Ang riple ay
tsapa ng isang lalaki. Ang isang munting punyal, o kaya’y kris, o maigsing
espada na nakasukbit sa baywang ay palamuti lamang sa kasuutan ng isang lalaki,
pero ang baril sa kanyang balikat ay simbolo ng kontrol na katumbas ay
kapangyarihan.
Nasisiyahan si Wak Katok na ipahiram
kay Buyung ang riple, na inaalagaan nitong mabuti. Tuwing isasauli iyon ni
Buyung, iyo’y nalangisan na at nasa mas mahusay na kondisyon kaysa pagkapahiram.
Panay ang pahid ni Buyung sa kanyon niyong may masalimuot na disenyo, kaya’t
ang bakal niyon ay kumikinang nang madilim na asul kapag tinatamaan ng liwanag.
Ang kamagong niyong puluhan ay nangingintab na itim, madalas na parang pelus.
Hindi iyon kakikitaan ng katiting mang alikabok o pulbura.
Nag-iipon si Buyung para makabili ng
sarili niyang baril, iyong mas makabago. Ang lumang riple na binabalaan sa
bunganga, tulad ng kay Wak Katok, ay mabusising ipanghanting. Una, kailangang
ibuhos ang pulbura ng kanyon, saka papiping salaksakin ng barilya. Tapos, ang
bala ay kailangang ipasok sa kanyon at pataktak na pababain. Habang ginagawa
ang lahat ng ito, ang usa o baboy-damo ay maaaring makatakbo na at mawala. Sa
baril na sa bunganga binabalahan, kailangang asintado ang gumagamit – dapat
tumama ang unang kalabit. Walang pangalawang tsansa ang mangangaso.
May dahilang magmalaki si Buyung sa
galing niya sa baril. Minsan, ang inasinta niya ay ang pinakalikod ng tainga ng
isang tumatakbong baboy, at doon mismo tumama ang bala. Sa isa pang okasyon,
siya at si Wak Katok – kasama ang ilang lalaki sa nayon – ay nanghahanting ng
isang kawan ng mababangis na baboy-damo, at sa kaliwang mata ng isang
naninibasib sa kanya sumuntok ang kanyang bala. Ipinakita ni Wak Katok ang
kanyang kababaang-loob nang sabihin hindi niya madadaig ang pamamaril ni
Buyung. Galing kay Wak Katok, iyo’y tunay na malaking papuri, kaya’t kumalat
ang reputasyon ni Buyung bilang asintado, bagay na nagbigay sa batang
mangangaso ng parang opisyal na katayuan sa nayon. Ang dahila’y ang naunang
pahayag ng mga taganayon mismo na walang makakapantay kay Wak Katok sa galing
sa pamamaril, pangangaso, pagbasa at pang-unawa sa lahat ng uri ng bakas at
yapak, at sa pangkalahatang kaalaman sa mga ugali at gawi ng mga nilalang sa
gubat.
Bata pa si Buyung ay marami na siyang
narinig na kuwento tungkol sa katapangan at galing ni Wak Katok. Ayon sa mga
istorya, kapag ginusto ni Wak Katok na gamitin ang kanyang mga paraan sa
pagtatanggol sa sarili, mapapatay niya ang kanyang kalaban na di lumalapat ang
alinmang bahagi ng kanyang katawan sa biktima. Sapat nang igalaw niya ang
kanyang kamay o paa sa direksiyon ng kaaway upang iyon ay bumagsak sa
kinatatayuan.
Kalat na sa ibang nayon ang
reputasyon ni Wak Katok bilang shaman. Magaling siyang gumamot ng mga
karaniwang pasyente, pero natutulungan din niya ang mga nabibiktima ng kulam.
Alam niya kung paano pahirapan ang isang tao, paibigin, takutin, igalang, o
pasunurin sa utos ng iba. May mga inumin siyang pampaibig para sa lalaki at
babae. Ayon sa istorya, isang binatang nahumaling sa isang babaeng may-asawa
ang nakiusap kay wak Katok na gamitan iyon ng mahika-negra para mapaibig din
iyon. Nagpakuha raw dito si Wak Katok ng isang hibla ng buhok ng babae, at di
nga nagtagal, humingi iyon ng diborsiyo sa esposo, na iniwan niyon pati na ang
kanilang mga anak.
Si Wak Katok ay may mga lihim na
bulong at dasal, o mantra, para sa
maluwalhating biyahe. Mayroon din siyang mga anting-anting na panlaban sa
anumang sandata o sa kamandag ng ahas. Ayon sa mga tao’y nagagawa rin niyang
magtagabulag – gayon kabigat ang kanyang kapangyarihan.
Tinatrato ni Buyung na mapalad siya’t
naging pupilo ni Wak katok at napabilang sa mga kasamahan nito sa gubat.
Malaki ang pag-asa ni Buyung at ng
kanyang mga kaibigan na tuturuan sila ni Wak Katok ng mga mas kagila-gilalas na
aspekto ng salamangka. Ang gusto talaga ni Buyung ay matutuhang mabuti ang
mantra na pang-akit sa babae. Masama ang tama niya kay Zaitun, ang anak na
dalaga ni Wak Hamdani. Matalik na magkaibigan ang kanilang mga ama, at sina
Zaitun at Buyung ay magkalaro noong sila’y bata pa. Natatandaan ni Buyung ang
maraming pagkakataong walang humpay niyang tutuksuin si Zaitun hanggang ito’y
maiyak. Nang magdose anyos na si Zaitun, iniwasan na siya nito, at bihira na
silang magkita. Nagdalaga na ito, at siya nama’y nagbinata, at di na sila
maaaring magtagpo tulad ng dati.
Hindi masabi ni Buyung kung ano
talaga ang damdamin sa kanya ni Zaitun. Minsa’y magiliw ito. Kung ito’y
nauutusang sumaglit sa kanila, may dalang pagkaing niluto ng ina nito, maganda
ang ipinapakita nito kung siya’y madatnan sa bahay. Maaliwalas ang mukha na
nginingitian siya nito at tatawaging kakak, o kuya, gayong isang
taon lang ang tanda niya rito. Kapag ganoon ang pakita ni Zaitun, napapalukso
ang puso ni Buyung, di mapakali sa kinatatayuan. Pero minsan nama’y darating
ito sa bahay at walang pabati-bating titingnan siya na parang di siya nakikita.
Kapag nilalapitan niya ito habang kinakausap ang kanyang ina, di siya
papansinin nito. Paano niya mahuhuli ang puso ng isang sumpunging babaeng tulad
ni Zaitun kung wala ang mga mantra ni Wak Katok?
Pero ayaw pang ipaalam ni Wak Katok
kay Buyung ang ganoong kabisang karunungan. “Bata ka pa,” sabi nito. “at mainit
pang masyado ang dugo mo. Baka maloko ka sa lahat ng babae ng nayon. Ang birtud
na ito ay para mapangalagaan ang amor propyo ng isang lalaki – kung pagtawanan
ka ng isang babae, o kung talagang gusto mo ang isang babae at ibig mo siyang
mapangasawa. Pero uhugin ka pa. Baka gamitin mo ito sa ibang paraan,
halimbawa’y panggayuma sa asawa ng may-asawa.”
Minsa’y parang nasisira na ang tuktok
ni Buyung sa pag-iisip kung mapapaibig niya si Zaitun. Alaala niya ito bawat
sandali. Hinahanap-hanap niya ito. Ang mukha nito ay laging nasa harap niya.
Maya’t maya’y nakikita niya ito sa kanyang balintataw. Napakaganda nito.
Minsa’y lihim niya itong pinanood
habang naliligo sa balon ng nayon kasama ang mga kaibigan nito. Ang mahaba
nitong buhok na itim ay umalong pababa sa gitna ng likod nito. Balingkinitan
ito, ang mga braso’t binti’y kaakit-akit. Ang balat nito’y maputlang dilaw ng
bunga ng duku, at ang mga ngipi’y pantay-pantay at makinang na puti. Pula
ang mga labi nito, gayong hindi ito ngumunguya ng nganga o tabako. May ganoong
nakakainis na bisyo ang tiya ni Buyung, kaya’t laging may bakas ng katas ng
tabako sa labi nito, sa unan nito, at sa mesa, sa kusina, sa hagdan, sa sala –
sa lahat ng dako. Kapag nakikipag-away ito sa kanyang asawa, iyo’y dinuduraan
nito ng nginunguya. Pakikiusapan ito ng kanyang tiyo na tingnan kung saan
dumudura, pero para itong bingi. Kailanma’y hindi niya papayagang gawin iyon sa
kanya ng magiging asawa niya.
Alam ni Buyung na masisiyahan ang
kanyang mga magulang na maging manugang si Zaitun. Minsa’y alam niyang
pinag-uusapan ng mga iyon ang bagay na ito gayong alam nilang nasa labas lang
siya ng kuwarto. Naganap ito isang hapon nang pumunta sa kanila si Zaitun.
Pagkaalis ni Zaitun, narinig niyang sabi ng kanyang ama, “Mabuti siyang bata.
Mukhang maganda ang ugali.”
“Oo”, tugon ng kanyang ina. “Mahusay
sa mga gawaing bahay. Marunong manahi, at paladasal. Maganda siyang bumasa ng
berso mula sa banal na libro. At nakatapos pa ng pag-aaral.”
“Binata na si Buyung – disinuwebe –
at magaling magtrabaho,” sabi ng ama niya.
“Ewan ko lang,” sabi ng kanyang ina.
Sa mata nito, may gatas pa sa labi ang anak.
Kay Buyung ay nasa tama na siyang
gulang. Nakatapos na siya sa iskuwelahang publiko, at dalawang bese na niyang
nabasa nang buo ang Koran. Kaya na niya ngayong maghanapbuhay.
“Ang totoo, maaareglo natin ang kanilang
kasal,” narinig niyang mungkahi ng kanyang ama. “Sa tingin mo ba’y gusto siya
ni Zaitun?”
“Lahat ng dalaga sa nayo’y gustong
pakasalan si Buyung.”
Natawa ang ama niya. “Sa mata mo,
wala nang gug’wapo pa sa iyong anak.”
Hinintay ni Buyung ang isasagot ng
kanyang ina, pero nalipat sa ibang bagay ang usapan, at ang tanong tungkol sa
gusto siya ni Zaitun ay naiwang bitin.
Alam ni Buyung na gusto siya ng ama
ni Zaitun. Tuwing magkikita sila, tinatanong ni Buyung tungkol sa kanyang
trabaho, sa pag-aaral ng Koran, at iba pa. Minsa’y hiningi nito ang payo ni
Buyung tungkol sa pagsasanay ng aso niyang panghanting. Kilala sa tapang ang
aso ni Buyung. Patahul-tahol lang ang ibang aso para palabasin ang isang
baboy-damo sa pinagtataguan. Hindi ang aso ni Buyung – iyon ang madalas maunang
sumalakay.
Walang nakikitang tunay sa sagabal si
Buyung para pakasalan si Zaitun. Kung natitiyak lang niyang iniibig siya nito.
Sigurado siya sa isang bagay. Kung hindi nito nararamdaman ang nararamdaman
niya rito, hindi niya ito pakakasalan, kahit magkasundo ang kani-kaniyang mga
magulang. Alam ni Buyung na kadalasa’y pinapakasalan ng isang babae o
lalaki ang sinumang pinipili para sa kanya ng kanyang magulang, pero gusto
niyang siya ang pumili ng kanyang magiging asawa, at piliin din siya nito.
Naiinggit si Buyung sa iba niyang mga
kaibigan, tulad ni Sutan. Bukod sa mas magaling ito sa kanya sa pencak,
simpatiko pa ito at mahusay dumiskarte sa mga babae. Sa negosyo’y di rin ito
pahuhuli. Mayroon itong dalawang palayan, at nagbababa ito ng damar at ratan
mula sa bundok para ibenta sa palengke, at paminsan-minsa’y naglalako rin ito
ng karne ng kambing at baka.
Pero ang mga taong pinakakontento,
naisip ni Buyung, ay yaong tulad ni Sanip. Tunay na masayahin si Sanip. Ganado
itong magpatawa at magkuwento ng mga katuwa-tuwang istorya. Nagkakandabaluktot
sa pagtawa ang nakakarinig ng di mabilang na kuwento niya tungkol sa mga
opisyal ng nayon. Kinaiinggitan ni Buyung ang pagkamasayahin ni Sanip,
pero di niya maubos maisip kung paano ang isang tulad nito na may asawa na at
apat na anak ay parang binata pang walang problema kung umasta. Di ba’t
nagdaragdag sa maturidad ng isang tao ang maraming responsibilidad? Sabagay,
mabuti na rin kung di iyon dinidibdib.
Halimbawa, kung hirap nilang pasukin
ang gubat dahil sa lakas ng ulan na nagpapadulas sa daan at bumabasa sa kanila
hanggang buto, sasabihin ni Sanip, “Wala, ‘yan. Pagkapawi ng ulap ay langit.”
Kapag nagreklamo si Sutan sa bigat ng kanyang pasan, sasabihin ni Sanip, “Huwag
ka nang umungol. Isipin mo ‘yong perang pagbebentahan mo n’yan.”
Ibibigay ni Buyung ang lahat
makatingin lang ng ganoon sa buhay. Minsan, nang sila’y nanghahanting, gamit
ang riple ni Wak Katok na pinaputukan ni Buyung ang isang usa, pero dumaplis
lang ang tama at ang hayop ay nakaalpas. Buong araw na naghanap ang mga lalaki,
pero di nila nakita ang sugatang usa. Panay ang sisi ni Buyung sa sarili, pero
tulad ng inaasahan, tinanong siya ni Sanip, “Ba’t mo poproblemahin ‘yon?
Magkakaanak ang usang iyon – mas marami kang mahahanting pagdating ng araw.”
Lalong sumama ang loob ng batang
mangangaso sa pang-aalo ni Sanip, at paangil itong sumagot, “Pa’no mo nalaman?
Posibleng nahuli ‘yon ng tigre.”
“E ano? Di ‘yon ang katapusan ng
lahat ng usa sa gubat. Ang mahalaga,” pakindat na dagdag nito, “ay humusay ka
sa pagbaril.”
Natanto noon ni Buyung ang pagiging
mapagbigay sa kanya ni Sanip at ng iba niyang mga kaibigan.
Laging may dangung-dangung, o parang
alpa ng mga Hudyo, sa bulsa ni Sanip, at tinutugtog niya tuwina may
pagkakataon. Maimbeto siyang musikero. Kung gusto niyang magpasaya, kakalabit
lang siya ng masiglang himig. Nagagagawa niyang kalimutan ng mga lalaki ang
kanilang pagkakimi, at saglit pa’y naroon na sila’t nakikisali sa sayawan at
kantahan. Pero misan, ang maririnig sa kanya ay awit na parang nagpapaiyak sa
munting musikero. Kadalasa’y tinutugtog niya ang gayong nakakapaghimutok na mga
balada kapag sila’y nakaupo sa paligid ng siga sa gitna ng gubat. Si Talib ang
unang sumusuko sa pang-akit ng nakakataas-balahibong musika, at nag-uumpisang
kumanta. Sa pagkakataong iyo’y ilalabas naman ni Buyung ang kanyang plawta at
silang tatlo’y magsasabayan sa malulungkot na berso. Taas-baba ang mga nota ng
dangung-dangung, sa saliw ng mapangulilang plawta, habang paawit na inuulit ni
Talib ang mga daing at paghihirap ng isang lalaking naghahanap ng karinyo at
pag-unawa.
Ang maskulado at mukhang mabagsik na
si Wak Katok ay di magawang di mabagbag sa musika. Ang walang ekspresyon niyang
mukha ay nagmimistulang mapangarapin, sa wari’y naglalakbay ang kanyang
diwa. Si Pak Haji ay mauupo roong lunod sa sariling iniisip, pikit ang mata,
ang sigarilyong gawa sa dahon ng palmera na nakaipit sa pagitan ng hinlalaki at
hintuturo ay upos na lamang at limot na.
Paikot sa siga na nakaupo ang pito,
ang bawat isa’y may kani-kaniyang mga alaala at pagnanasa, at sa paligid nila
ay ang gubat, maitim at ga-higante.
Tahimik na lalaki si Talib, matangkad
at payat at ibang-iba kay Sanip. Sa kanya, ang mundo- at ang buhay sa kabuuan –
ay madilim at nakakatakot. Lagi siyang binubuwisit ng asawa. Minsan, sabi kay
Buyung ni Rancak, ang batang kapatid na babae ni Zaitun, narinig nito si Siti
Hasanah, ang asawa ni Talib, na walang hupang pinagagalitan ni Talib, mula
umaga hanggang hapon, pero ni minsa’y hindi iyon sumagot at nagsawalang-kibo na
lamang.
Magkagayunman, mahusay na magkaibigan
sina Talib at Sanip, at laging magkasama sa lakad. Kapag umulan habang sila’y
magkakasama sa gubat at sila’y sumilong saisang kubol na gawa sa dahon ng
saging, si Talib ang magsasabi, “Buong araw tatagal ang lintek na ulang ito!”
Sa masayahing boses, babalikan siya ng ganito ni Sanip, “S’werte lang –
makakapagpahinga tayo!” Matatawa ang lahat at mapaparelaks.
Minsan, nakakalap sila ng pambihira
sa daming damar at hirap na hirap sa kanilang pasan. “Anong s’werte”, sabi ni
Sanip, habang nagkakandakuba sa paglakad. “Doble ito sa kadalasan nating
nahahakot.”
“Ha, kundi maanod pagtawid natin sa
ilog!” masaklap na sukli ni Talib.
Hindi palasalita si Talib, pero
madilim man ang tingin nito sa bagay-bagay, ito’y matapang. Minsan,
nanghahanting ang isang taganayon ng baboy-damo. Napaligiran na ito ng mga aso.
Kaya nilapitan niya ito para sibatin. Pero nakailag ang baboy paghagis niya ng
sibat, at siya ang sinibasib., di alintana ang nagtatahulang aso. Hindi
nagdalawang-isip si Talib. Hawak ang sariling sibat, sinaklolohan niya ang
lalaki. Ilang sandali pa, ang nasibat na baboy ay nilalapa na ng mga aso.
Hanga rin si Buyung sa di-palakibong
si Pak Haji. Katamtaman ang taas ng matanda, at gayong puti na lahat ng buhok
nito, iyo’y malago pa. Kaya pa niyang pasanin ang kasimbigat na damar na kaya
ng iba sa kanila, at gayong matipid siyang magsalita, nasisiyahan siyang
makinig sa usapan ng iba at makisali sa kanilang tawanan. Kung talagang
pipilitin, nagkukuwento siya ng tungkol sa kanyang paglalakbay sa mga gabing
nakaupo sila sa tabi ng siga.
Ayon sa kanya, nang una niyang
lisanin ang nayon, napilitan siyang magtrabahador, magkusinero at maging
katulong sa kuwadra ng Sultan ng Johore bago siya nagkaroon ng sapat na pera
para makapunta sa Singapore. Naging siklista rin siya sa isang sirko. Sumama
siyang magbiyahe sa sirko, na pag-aari ng isang Intsik, hanggang sa Bangkok.
Doo’y napilitan niyang iwan ang kanyang trabaho nang tangkain siyang saksakin,
dahil sa matinding pagseselos, ng asawa ng mang-aawit na Intsik. “Palagay ko’y
di tama ‘yon,” tawa ni Pak Haji, “kaya umalis ako.” Tapos, nagkusinero siya sa
isang barko na naglalayag sa pagitan ng India at Japan. Napamangha ang mga
magkakasama sa kanyang mga kuwento ng naglalakihang siyudad, tulad ng Shanghai
at Tokyo, at ng daungang tulad ng Maynila, Penang, Rangoon, at Calcutta. Nang
sa wakas ay lumunsad siya sa Calcutta, di na siya bumalik sa barko. Imbes,
nagpatuloy siya sa Lahore, kung saan niya pinag-aralan ang Islam sa ilalim ng
isang guro. Mula sa India, naglakbay siya sa lupa, kasama ang ilang tao,
patungo sa Arabia.
“Ilang buwan kaming nasa daan”, sabi
ni Pak Haji. “Sa pagitan, marami akong sariling lakad na ginawa. Naging
katulong ako ng isang salamangkero. Isa siyang malaking Afghani na nakakahiwa
ng dila ng isang ibon at muli niya iyong nabubuo. Minsan, pagdaan namin sa
isang bayan na bahagi ng kanyang pinagtatanghalan, hinamon siya ng isa ring
salamangkero na gawin ang kanyang mahika sa dila ng isang bata. Ayaw niyang
mabisto, kaya tinanggap niya ang hamon. Nagkaroon ng palabunutan, at ang
Afghaning ito ang natokang mauna. Bago siya nag-umpisa, binulungan niya akong
bumalik sa aming tulugan at balutin ang aming gamit. Nagbabalot pa lang ako’y
bigla siyang sumulpot sa k’warto, sinunggaban ang ilang bag at pasigaw na
pinasunod ako sa kanya. Di ko alam kung ano ang nangyari, pero masama ang kutob
ko, kaya dinampot ko ang madadala ko at patakbong sinundan ko siya. Sa dulong
likuran namin ay dinig na dinig ko ang hiyawan ng galit na pulutong. Dagli
kaming nakalabas ng s’yudad, papasok sa mabatong mga gulod na pinagtaguan
namin. Hinanap kami ng mga tao hanggang sumapit ang gabi. Pagkatapos, nang
tanungin ko ang salamangkero kung ano ang nangyari, bigay-hilig itong tumawa,
padukot ng pera sa kanyang bag na pambiyahe.
“Bago ako nag-umpisa, hiniling kong
magbayd muna sila. Pagkalikom ko ng pera, mabilis kong hiniwa ang dila ng bata,
maliit lang sa dulo nang di ito masaktan. Tapos, sabi ko’y maghintay sila
habang kumukuha ako ng gamot. Imbes, sa k’warto natin ako tumakbo!”
“Pero ba’t ka tumakbo?” tanong ko.
“Dahil hindi ko kayang ibalik sa dati
‘yong dila.”
“Pa’no
‘yong bata? Sinong mag-aayos ng kanyang dila?”
“Di ba may isa pang salamangkero,
‘yong kalaban ko, na sasi kaya n’ya ‘yon? Di subukan niya. Kung di niya ‘yon
magagawa, gugulpihin siya ng mga tao,” at buong lakas siyang tumawa.
Wala sa kanilang nakakatiyak kung
totoo nga ang mga kuwento ni Pak Haji, pero sino ang makakapagsabi?
Pagkatapos ng pilgrimahe sa Mecca, nagtripulante siya sa isang barko
para makauwi. Tumigil iyon sa maraming daungang Aprikano at Europeo bago
bumalik, sa wakas, sa Indonesia. Sinabi niya’y sinubukan niayng manirahan sa
ibang bansa, pero, lagi, ang puso miya’y hinahatak ng nayon. May gayuma sa
kanya ang gubat, at iginagalang niya ang lahat ng taong may kinalaman dito.
Sinabi niya sa mga kasama na ang mga taong nagtatrabaho sa gubat ay di naiiba
sa mga tripulante ng isang barko, gayong, liban dito, ay wala nang
pagkakapareho ang dagat sa gubat.
“Sumusikat ang mga bituin sa langit
sa ibabaw ng tubig, pero walang mga halaman o hayop, walang ingay ng gubat.
Dito’y ligid tayo ng naglalakihang puno at mga ligaw na hayop – ang ila’y
maingay, ang ila’y tahimik. Malapit tayo sa lupa. Sa barko sa gabi, ang naroon
lamang ay ang hungkag na dilim.”
3
Papunta sa gubat para manguha ng
damar, kailangang iwan ng mga lalaki ang kanilang nayong Air Jernih, na nasa
baybayin ng Danau Bantau sa bunganga ng Sungai Air Putih. Papasok sa gubat,
pumirme sila sa gilid ng Air Putih, pabaybay dito hanggang marating nila ang
bulubundukin. Hindi kayang suungin ng bangka ang malalim at maalimpuyong ilog
dahil peligroso ang malalaki nitong bato at matuling agos. Sa maraming patag na
lugar, ito ay may malalalim na lubak na puno ng isda. Sa madalas na pangisdaang
parte na malapit sa nayon, bihira at maliliit ang isda, pero sa loob ng gubat,
madaling makahuli nito sa pamamagitan ng bitag o lambat. Laging sa malapit sa
mahusay pangisdaang lubak nagkakampo ang pitong lalaki.
Makaraang umakyat-manaog buong araw
sa bundok sa pangungulekta ng damar, nakakaginhawang maupo sa ibabaw ng isang
malaking bato at mangisda. Ang salpok ng tubig sa batuhan, ang mahinang simoy
ng hangin sa mga dahon, ang ingay ng mga unggoy na umaalingawngaw tulad ng
tunog ng mga tambol – ang mga ito’y sama-samang nagbibigay ng damdamin ng
pakakuntento.
Umaabot ng
isang linggong paglalakad mula sa Air Jernih hanggang sa gubat ng damar. Ang
mga lalaki’y may baong bigas at sili na isinasaaksak sa mga kawayang
bumbong, kaunting suka, asin, kape, asukal, at palayok para pagsaingan aat
pagpakuluan ng tubig. Kung di sila nakapagdala ng lambat o mga bitag, nagtatayo
sila ng mga kawayang panghuli ng isda sa batuhan. Paminsan-minsa’y nakakahuli
sila ng mga kalapating kakahuyan na bumababa sa gilid ng ilog upang maghanap ng
pagkain. Kung walang sariwang ulam, nag-iihaw sila ng daing na isda o tapa na
dala rin nila mula sa nayon. Masuwerte sila at ang kaingin ni Pak Hitam ay di
malayo sa gubat na pinagkukunan nila ng damar.
Matanda na si pak Hitam, halos
sisenta anyos na. Sabi ng iba’y mas mukha siyang siyento anyos. Malakas siya,
at pambihira ang pagkaitim ng balat. Tulad iyon ng isang Indian. Itim na itim
pa rin ang kanyang buhok at lagi siyang nakasuot ng itim na pantalon,
kamisadentrong walang manggas, at turban. Walang hindi natatakot sa nakakakita
sa kanya. Isa siyang itim na pangitain.
Nagkalat ang kuwentong-nayon tungkol
sa mga taong birtud ni Pak Hitam. Isa siyang [popular na guro ng silat,
isang paraan ng pagtatanggol sa sarili, at ng okultismo. Takot sa kanya sina
Sutan, Talib, Sanip, at Buyung, pero hindi nila iyon ipinahahalata. May
istoryang nagsasabi na kasapakat daw siya ng mga masasamang espiritu, mga
diyablo, at ng mga superrnatural na nilalang na nakakapagkatawang-hayop o tao,
o jinn. Siya raw ay protektado ng isang tigreng may tagabulag na
nakakapagdala sa kanya sa kung saan niya gusto. Ang sabi’y maraming
pagkakataong inilipad siya nito sa banal na lunsod ng Mecca.
Ayon sa leyenda, hindi siya
tinatablan ng kahit ano. Minsan, sa rebelyon laban sa Dutch noong 1926, si pak
Hitam ay naaresto at pinagtangkaang patayin ng ilang sundalong Dutch, pero hindi
tinagusan ng kanilang bala ang kanyang katawan. Sa isa pang pagkakataon, ayon
din sa istorya, hinabol daw siya ng mga sundalong Dutch at napaligiran sa isang
sagingan. Bumuo ng isang bilog ang mga sundalo, at maingat na hinigpitan ang
kanilang hanay hanggang ni iskwirel ay di maaaring makaalpas sa pagitan ng
kanilang mga paa. Pero bigla na lang nakita ng isa sa kanila si Pak Hitam na
nakasandal sa isang punong saging. Lumundag ang sundalo at pawasiwas sa sableng
tinaga siya nito sa leeg. A, pero ang napugutan ay di si Pak Hitam kundi ang
punong saging! Ilang oras siyang pinaghahanap ng mga sundalo, pero wala silang
nakitang bakas ng kanilang mailap ng kaaway.
Pagkasugpo sa pag-aalsa, matagal na
walang naging balita tungkol kay Pak Hitam. Isang araw, basta na lamang siyang
lumitaw na puro ari-arian. Isa na siya ngayon sa pinakamayamang lalaki sa
nayon. Walng makapagsasabi kung bakit hindi dumating ang mga Dutch upang siya’y
dakpin. Ipinalagay ng mga tao na iyo’y may kinalaman sa kanyang mahika.
Sari – sari ang kuwento tungkol sa
kung paano siya nagkamal ng yaman. Ayon sa isa, kabilang siya sa isang grupo ng
mga dating rebelde na nagtago sa gubat at naging mangungulimbat at tulisan.
Ayon sa isa pa’y mayroon siyang lihim na minahan ng ginto na mag-isa lang
niyang tinatrabaho upang walang ibang makaalam kung saan ito naroroon. Tunay na
may bahid ng ginto ang buhangin ng Air Putih, at kung tag-init, kapag walang
gaanong magawa ang mga taganayon, aakyat sila ng ilog para salain iyon, pero
mahirap ang gayong gawain at di sigurado ang tubo. Nagkaroon ng balita na
minsa’y may kung sinong nakatagpo ng isang malaking piraso ng ginto, pero walng
sinumang nakakita niyon.
Apat ang naging asawa ni Pak Hitam.
Ang sabi ng mga tao, sa buong buhay niya’y mahigit isang daang beses siyang
nagpakasal, at sa isang donselya sa bawat pagkakataon. Nagkalat ang kanyang mga
anak sa mga kalapit-nayon, at ayon sa usap-usapan, di na niya mabilang, o
matandaan kung sinu-sino ang mga iyon.
Pag-uwi niya minsan sa Batu Putih,
pinaratangan niya ang isang kabataan sa pagkilos niyon na parang sa kanya ang
bahay ng matanda, at matigas niyang sinabi, “Sino ka ba? Kung makaarte ka’y
bahay ito ng tatay mo.” Sagot ng bata, “Bahay nga ito ng aking ama. Ang aking
ina ay si Ibu Khadijah.”
Maaaring dahil sa mga ganitong bagay
kung bakit mas gusto ni Pak Hitam na buwanang malayo sa kanyang nayon at tumira
sa bahay niya sa Bukit Harimau sa gitna ng gubat, tatlong araw ang layo mula sa
Batu Putih. Dito’y hindi niya kailangang problemahin ang mga taganayon at ang
kanilang walang-tigil na panghihimasok sa kanyang buhay.
Kapag pumupunta si Pak Hitam sa
kanyang bahay sa gubat, lagi niyang dala ang isa sa kanyang papalit-palit na
asawa. Kilalang-kilala na ng kanyang mga bisita ang mga babaeng isinasama niya.
Ang pinakamaganda’t bata ay si Siti Rubiyah, na pinakasalan niya dalawang taon
na ang nakakaraan, pero hindi pa siya nito nabibigyan ng anak. Sa mga
taganayon, ang ibig sabihin niyo’y nawala na ang kanyang birtud. Sa unang taon
pa lang ng kanilang kasal, ang bawat isa sa iba niyang mga asawa ay
nakapanganak na. Ayon kay Sanip, makipagkamay lang ang isang babae, ito’y agad
nabubuntis. Gayon kabagsik ang pagkabarko niyon.
Kung hindi sila dinadala sa malayo ng
kanilang trabaho sa gubat, tuwina’y sinisikap ng pitong lalaking
makabalik sa bahay ni Pak Hitam bago dumilim. Pero kung makakulekta sila ng
maraming damar nang may kalayuan sa kanyang huma, at matatagalan kung sila’y
babalik doon, sa gubat na lang sila nagpapalipas ng gabi.
Ang bahay ni Pak Hitam ay nakatukod
sa matataas na poste. May malawak na beranda sa harap. Ang kusina ay nasa isang
sulok nito, sa may bintana. Nagtambak ng buhangin sa lapag si Pak Hitam at
gumawa ng mga istanteng tabla. May dalawang kalang de-uling sa buhangin at doon
nagluluto ang kanyang asawa. Nakabitin sa ibabaw ng mga kalan ang tapang usa at
daing na isda, sibuyas, sili, at ilang klase ng tuyong hiyerba.
Ang beranda’y nahihiwalay sa
pinakabahay ng dingding na sawali. Sa likod ng dingding ay may dalawang kuwarto
– ang isa’y tulugan nina Pak Hitam at ng kanyang asawa, at ang isa pa’y taguan
ng gamit. Sa huli niya inlalagay ang kanyang damar at ripleng panghanting,
bukod sa ibang bagay. Napasok na minsan ni Buyung ang kuwartong ito, nang
ipakuha sa kanya ni Pak Hitam ang riple. Nakita nitya roon ang dalawang
malaking baul na yari sa itim na kahoy na nalilinyahan ng pampatibay na tansong
kulay berde na sa tanda. Nagtataka si Buyung kung ano ang laman ng baul, pero
pareho iyong may mabibigat na kandadong bakal. Naisip niya na maaaring puno ng
ginto ang mga ito, tulad ng napapabalita sa nayon, pero ipinapalagay niyang isa
iyong kabaliwan. Sa isang baul sa isang kaingin sa gubat nagtatago ng ginto si
Pak Hitam? Napakadali iyong nakawin ng sinumang magnasa. Pero, sa kabilang
dako, sino ang maglalakas-loob.
Sa sahig ng beranda laging natutulog
ang mga mangunguha ng damar. Kung doon sila nagpapagabi, ipinagluluto sila ng
asawa ni Pak Hitam ng kanilang kanin, tokwa, at sari-saring gulay. Nasisiyahan
dito ang mga lalaki dahil madalas na naiiba sa kanila ang paghahanda ng pagkain
ng babae, atang bawat asawa ni Pak Hitam ay mahusay magluto. Dinadagdagan nito
ang kanilang baon ng gulay mula sa sariling hardin.
Ang gustung-gusto nila ay ang murang
ube, mais, o kamote na iniihaw sa nagbabagang uling. Umagang-umaga’y makikita
si Buyung o Sanip sa kusina, abala sa pag-iihaw. O kaya’y kung gabi, bago sila
matulog, at habang lahat ay nag-iistoryahan, gusto nilang maupo sa paligid ng
parilya habang pinagmamasdan ang pagkaing lumalagitik sa baga. Ang ganitong
dibersiyon, sampu ng mainit na kape, ay nagpapalipas ng panlalata at pagod ng
isang araw na trabahong-kalabaw sa gubat.
Sa gabing tulad niyon, ilalabas ni
Sanip ang kanyang dangung-dangung at tutugtug sa sarili niyang estilo. Minsan,
nang kumanta siya ng tungkol sa isang babaeng iniwan ng asawa, napansin ni
Buyung si Siti Rubiyah na tahimik na nagpapalis ng luha sa mata.
Gusto nilang lahat ang bata at
kaakit-akit na si Siti Rubiyah. Kung hindi lang siya lokong-loko kay Zaitun,
madali sanang mapaibig dito si Buyung. Pero ito’y may-asawa, at si Pak Hitam
pa. Sapat na iyon para pigilin ni Buyung ang pag-iisip dito, pero aminado
siyang maganda ang katawan nito. Ang mga suso nito, gayong maliit, ay tayo
at may hubog. Ang mukha nito, sampu ng tuwid na ilong, mabasa-basang mga
labi, at gilog na nangingislap na mga mata, ay itinatampok ng mahabang itim na
buhok na abot-baywang,\. Madalas pagmasdan ni Buyung ang nakalugay na buhok
niyon—makapal at nangingintab – habang ito’y abala sa hardin. Kung naroon ito
kapag tanghaling-tapat, ang mga pisngi nito’y namumula, kaya lalo itong
nagiging kaakit-akit.
Kapag nasa gubat ang apat na
kabataang lalaki, di kalapit ang matatanda, si Siti Rubiyah ang kanilang
pinag-uusapan.
“Sabihin ko sa inyo, pinasukan ko
sana siya kundi si Pak Hitam ang kanyang asawa,” sabi ni Talib.
“Ako rin, pero kung siya’y dalaga
pa,” dagdag ni Buyung.
“Kagabi’y napanaginipan ko s’ya,”
sabi ni Sanip. “Napuna n’yo ba kung pa’no halos lumuwa sa kanyng blusa ang
kanyang suso tuwing yuyuko s’ya upang hipan ang gatong?”
“Kaninang umaga’y tinulungan ko
s’yang maggparikit,” parang tugon na sabi ni Buyung.
“Napuna n’yo ba kung pa’no siya
tingnan minsan ni Pak Hitam?” makahulugang tawa ni Sanip.
“Sa edad n’ya, maiisip pa ba n’ya
iyon?” may pagkamanghang tanong ni Talib.
“Oo nga, di ba napakatanda na n’ya
para r’on?” ibig malaman ni Buyung.
Natawa si Sanip. “Pakinggan n’yong
magsalita itong si Buyung,” sabi niya. “Nakalimutan mo na ba ang kasabihan
tungkol sa niyog? Mas marami raw langis na mapipiga sa niyog kaysa buko.”
Napahiyaw sila sa pagtawa.
“Hindi bale – di kasintalas ni Wak
Katok ang mga mata ni Pak Hitam,” sabad ni Sutan. “Nakita n’yo ba kung pa’no
niya pagmasdan si Siti Rubiyah ‘pag wala si Pak Hitam? Hinuhubaran n’ya ito ng
kanyang mga mata, at higit pa r’on ang ginagawa niya sa kanyang isip, sabihin
ko sa inyo. Sabagay, gusto ko ring gawin ‘yon.”
Nagpalitan sila ng makahulugang
tingin.
“Bata o gurang,” sabi ni Sanip, “pag
nakakita ng seksing babae ang isang lalaki, isang bagay lang nasa isip niya.”
“Hindi ako,” sabi ni Buyung. “Okey
siyang talaga, pero di ako kasintapang n’yo. Takot ako kay Pak Hitam.”
Natawa kay Buyung ang tatlong
may-asawang lalaki. “Di ka pa binyagan at di mo pa naiintindihan. Di ka pa
nakakasiping sa isang
babae, kundi’y di ka magsasalita nang ganyan. Wala ka pang alam sa bagay na
‘to.” Kampante silang nagpalitan ng tingin, pahagikgik ng tawa kay Buyung na
kulang pa ng karanasan.
“Hintayin mong maikama si Zaitun,
tapos maintindihan mo ang lahat,” sabi ni Sutan, patungo sa direksyon ni
Buyung.
Namula si Buyung. Alam nila ang
tungkol kay Zaitun. Lalong natawa ang mga lalaki nang makita ang pamumula sa
mukha ng bata nilang kaibigan.
“Sigurado, bago ka sumiping kay
Zaitun,” sabi ni Talib, “ di masamang magpraktis ka muna kay Siti Rubiyah.”
Sa gitna ng alon ng tawana, sumabad
si Sutan, “Ni hindi mo kailangan ang kama.”
“Di ko maintindihan kung
ba’t kailangan pa n’ya ng apat na asawa,” reklamo ni Sutan paghupa ng tawanan.
“Matanda na siya’t sakitin. Ba’t kailangan niyang makasal sa mga batang tulad
ni Siti Rubiyah?
“Gan’on talaga,” sabi ni Sanip.
“Gusto ng matatandang lalaki ng batang asawa, at ganoon din ang matatandang
babae. Ito ang nagpapabata sa kanila.”
“Anak ng – kahit mag-asawa ng batang
babaeng tulad ni Siti Rybiyah ang isang matandang lalaking tulad ni Pak Hitam,
di niyon mapapabagal ang kanyang pagtanda. Mapapadali lang niyon ang pagpunta
niya sa hukay,” singhal ni Sutan.
Pagkatapos ng usapang iyon, mas
binibigyang-pansin ni Buyung ang kanyang mga kaibigan kapag katabi si Siti
Rubiyah. Nakapuna siya ng pagbabago sa kanilang kilos. Lantad masyado ang
kanilang kunwa’y kawalang-bahala, tuloy, ipinapakita nilang iba ang kanilang
nadarama sa kanilang inaasal. Takot si Buyung na maaaring napupuna iyon ni Pak
Hitam.
Pero nitong mga nakaraang ilang
buwan, kadalasa’y may sakit si Pak Hitam at napipirme sa kanyang kuwarto.
Binibisita siya roon nina Pak Haji, Wak Katok, at Pak Balam, pero ang mga
nakababatang lalaki ay pumapasok lang doon upang magbigay-galang at agad na
lumalabas uli. Takot sila kay Pak Hitam at kailanma’y di sila mapakali sa harap
nito.
Pumapayat si Pak Hitam. Lubog ang
kanyang mga mata, at halos puti na lahat ang kanyang bigote’t balbas. Pero itim
pa rin ang kanyang buhok, at kahit may-sakit, mukha pa rin itong mabalasik at
nakakapanduro. May kung anong bagay ang angkin ng matibay na matandang lalaking
ito na nagbibigay-takot sa mga tao. Wala itong iniwan sa isang may-sakit na
tigre na kahit masukol ay mabilis pa ring nakakapanibasib at nakakamata.
Casino Site Review & Bonus Codes - LuckyClub.live
TumugonBurahinRead our Casino Site Review to learn more about our Casino Site & luckyclub.live Bonus Codes. Find the best welcome bonus available for you at LuckyClub.